رویكرد مردمشناسی آیین های شادی در چهارمحال و بختیاری
ال مور: شهركرد- چهارمحال و بختیاری در بخشی از مرتفع ترین نقطه زاگرس مركزی قرار گرفته است و به علت این ارتفاع، هوای سرد در دو فصل بر این استان خودنمایی می كند.
چهارمحال و بختیاری در زاگرس میانی با استانهای اصفهان، خوزستان، لرستان و كهكیلویه و بویراحمد همسایه است بنابراین بعضی از مردم در این استان اشتراكاتی با سایر مردم استانهای دیگر دارند.
بخشی از این اشتراكات در آیین ها و فرهنگ و آداب منطقه هم دیده می گردد اما بعضی از این آداب و آیین ها مختص چهارمحال و بختیاری است و در هیچ كجای ایران یافت نمی گردد.
مردم چهارمحال و بختیاری در برگزاری آیین ها و رسم های عزاداری و شادی همواره بر ' ساختارگرایی' بودن آن تاكید دارند.
ساختار بیشتر آیین های شاد و بانشاط مردم چهارمحال و بختیاری از دیر زمان تابحال همواره بر مبنای سنت های بومی و محلی بوده است و بخشی از این سنت ها به نسل های بعدی هم منعكس شده است.
رویكرد این آیین ها را، در لباس مردم چهارمحال و بختیاری می توان یافت به گونه ای كه زنان بختیاری در آیین های عروسی از متنوع ترین رنگ ها استفاده می نمایند.
این رویكرد اجتماع محور در مقام های موسیقی ایل بختیاری كه با عنوان محلی(beit) 'بیت ' شناخته می گردد را می تواند به وضوح دید.
در این بین مقام های موسیقی شفاهی گله داری، برزگری، ابولقاسم خان و مقام شیرعلی مردان خان بن مایه مردمشناختی برای بررسی آیین های شادی و سنتی مردم چهارمحال و بختیاری است.
** آیین سنتی چراغ بران
در بین شهركردی ها یك شب یا یك ساعت پیش از سال نو، یك لحظه به یادمانی است و در این شب شهركردی ها چراغ به خانه می برند.
براساس گزارش ایرنا كه اولین بار به این آیین پرداخته است، شهركردی ها به رسم یك سنت دیرین در آستانه سال نو چراغ روشن به خانه می برند و این آیین تنها به شهركرد اختصاص دارد.
مردم شهركرد برپایه یك سنت دیرین، هنگام تحویل سال، چراغ خانه را روشن می كنند و روشنایی آن را از اماكن مذهبی و متبركه می گیرند.
مردم شهركرد برپایه یك سنت دیرین كه از گذشتگان خویش به یادگار دارند، در هنگام لحظه تحویل سال و نوروز، آیین سنتی چراغ بران را برگزار می كنند.
در این آیین مردم شهركرد با اعتقاد بر این كه نوروز، روز برافروختن چراغ حاجت و طلب انسان هاست، آیین سنتی چراغ بران را از غروب آفتاب تا لحظه تحویل سال نو برگزار می كنند.
در ابتدای این آیین سنتی، پیران خانواده و ریش سفیدان هر طایفه با چراغی در دست وارد امامزاده دو خاتون حلمیه و حكمیه شهركرد می شوند و بعد از ادای احترام و زیارت بارگاه این دو بزرگوار، چراغ خانه خویش را به دست سیدی از سادات شهركرد روشن می كنند و سپس تازه دامادهای و نوعروسان و پس از آن هم دیگر اعضا خانواده برای روشن كردن چراغ به امامزاده می روند.
شهركردی ها معتقدند این رسم دیرین و دیرگاه بیش از 200سال قدمت دارد و پیش از این در دوران گذشته طایفه های شهركردی (دهكردی) كه در سه محله مسجد جامع، مسجد خرابه، محله چاه آب (فلكه آب)، محله ارباب میرزا و محله های دیگر همچون محله یخچال سكونت داشتند، در غروب آفتاب شب نوروز اقدام به روشن كردن چراغ های خانه خود می كردند.
این آیین سنتی برای آنان به منزله بردن ˈروشنایی به خانه ˈ است تا در طول سال همواره چراغ مهر و محبت این خانه روشن باشد.
آنان بعد از روشن شدن چراغ بعنوان عیدانه به سید روشن كننده چراغ هدیتی از محصول كشاورزی خویش می دادند و سپس به مسجد باز می گشتند و نماز شب می گذاشتند و چراغ را با آیین و احترام به خانه می بردند.
در گذشته باب بود كه مردم شب نوروز با حضور در امامزادگان شهركرد چراغ خانه های خویش را برمی افروخته اند و سپس در فردای نوروز به دیدار یكدیگر می رفتند و دید و بازدید نوروز هم تا زمانی كه چراغ روشن بوده انجام می شده است.
این آیین هنوز در شهركرد بعنوان یكی از آیین ها با نشاط و شاد مطرح است و در بعضی از خانواده ها هنوز رواج دارد.
** تركه بازی و چوب بازی
در بین ایل بختیاری آیین سنتی چوب بازی و تركه بازی از جایگاه مهم مردمشناختی برخوردار می باشد و در آیین های شاد مردم از این آیین را برگزار می كنند.
در بین اقوام زاگرس نشین ایران، رزم چوب قدمتی دیرینه و تاریخی دارد كه اكنون در آیین های شادی و جشن به كار برده می گردد.
چوب بازی و دستمال بازی دو آیین سنتی مناطق زاگرس نشین ایران می باشند، كه خاستگاه هر دو میدان رزم بوده است.
این آیین دیرین كه فردوسی هم در شاهنامه به آن اشاره نموده است، هنوز در میان قوم بختیاری اجرا می گردد با این تفاوت كه از آیینی رزمی به آیینی بزمی تبدیل گشته است.
برخی قوم نگاران دیرینه شناس، قدمت آیین چوب بازی بختیاری را قرن ها پیش می دانند به گونه ای كه تاریخ آن به نبرد ایرانی ها با مهاجمان مقدونی منتسب شده است.
ˈچوب بازی بزمی ˈ یا تركه بازی اكنون در جشن های بختیاری ها رواج دارد و به گونه ای است كه دو مرد با دو چوب به مبارزه نمادین با یكدیگر می پردازند.
تركه محكم و كلفت در این مبارزه نمادین دست مدافع و تركه نازك كه با حركت كتف ها همراه است در دست حمله كننده است و میدان رزم هم برای فرار از حمله تركه نازك پیش بینی شده است.
این تركه بازی یا چوب بازی همراه با كرنا نوازی و دهل نوازی است و صدای كوبش دهل یادآور سم ستوران در نبرد و رزم بوده است.
در سطح خاورمیانه هیچ آیینی به اندازه چوب بازی بختیاری ها سنت نبرد را در خود نداشته است و به علت همین رویكرد مردمشناسی چوب بازی، فرهنگ عشایر چهارمحال و بختیاری هنوز دارای اصالت است و این جشن یك آیین مردانه به حساب می آید.
چوب بازی بختیاری هنری رزمی و حماسی است كه در مراسم شادی انجام می گردد و قدمت آن از زمان استقرار بختیاری ها در سرزمین كوهستانی بختیاری است.
میراث معنوی ایران اكنون چوب بازی فرهنگ بختیاری را به شماره 504 در لیست آثار ملی به ثبت رسانده است.
بر اساس شواهد تاریخ بختیاری این دوران به قرن چهاردهم میلادی و دوره زمامداری 200 ساله خوانین دوركی بر می گردد.
ابزار این بازی، چوب است و دو طرف بازی، چوبی متفاوت در دست دارند كه یكی دارای چوب محكم و قطور به نام ˈ دیرك ˈ است كه نقش مدافع را بازی می كند و دیگری یك چوب نازك كه به آن ˈتركهˈ می گویند و موسیقی محلی ساز و دهل بختیاری ها متن و محرك اصلی این بازی حماسی را تشكیل می دهد.
** دستمال بازی و دستمال گردانی
در جشن ها و شادی ها ایل بختیاری بعضی از زبان از دستمال های رنگی برای انجام آیین سنتی دستمال بازی استفاده می نمایند.
این دستمال ها كه بیشتر دارای سكه های كوچك است با دو ضرب آهنگ دهل و كرنا یا سرنا در هوا چرخانده می گردد و زنان به صورت هماهنگ در یك نیمه دایره این آیین را اجرا می كنند.
آیین دستمال بازی جشنی زنان است اما مردان هم در جشن های مختلف آن را بسان كردهای ایران اجرا می كنند.
لباس زنان دستمال بازها لباسی رنگ با یك تور بزرگ و پوشیده و این لباس به صورت چین های مختلف تا قوزك پا كشیده شده است.
** شنبه گردش شهركردی ها
یكی از آیین های شاد كه برخی ریشه اسطوره ای از آن انبساط می كنند، آیین ' شنبه گردش ' در میان شهركردی هاست.
این آیین در اولین شنبه سال بسان سیزده بدر فقط در شهركرد برگزار می گردد یكی از شادترین آیین های مركز استان است.
آیین سنتی شنبه گردش كه قدمتی 400ساله دارد، یك دور همی خانوادگی با طعم نوروز است كه مردم برای آغاز سال نو و خوش یمن بودن سال آن را برگزار می كنند.
در این آیین سنتی مردم اقدام به پخت دو آش محلی می كنند و این دو غذای محلی كه از گیاهان طبیعی شنگ و مچه به همراه افزودنی های دیگر مانند كشك و پیاز داغ، طبخ و تهیه می شود، در فصل بهار در میان مردم این استان جایگاه مهمی دارد.
مردم استان در این روز، بعد از چیدن گیاهان طبیعی و خوراكی و پختن غذاها با خواندن قرآن و دعا، به گشت و گذار خود آخر می دهند.
برخی از ریش سفیدان شهركردی، قدمت این آیین سنتی را كه در تراز سیزده بدر است، در حدود 400سال بیان می كنند.
ریشه آیین سنتی شنبه گردش تاریخی است و از روز شنبه گردش با عنوان كشتی گرفتن و زورآزمایی پهلوانی در گودال چشمه شهركرد یا روز آغاز كشاورزی هم یاد كرده اند.
** الختر، خرمنگل، لی لی
یكی از آیین های شاد در میان مردم بخصوص در فصل های بهار و تابستان بازی های بومی و محلی است كه با ساز و دهل انجام می گردد.
در چهارمحال و بختیاری بدلیل وجود بافت عشایری در بخشی از شهرستان ها هنوز بازی های بومی و محلی در میان افراد مسن تر معمول است.
در گذشته، همزمان با نوروز بازی های بومی و محلی جایگاه ویژه ای داشت و در این میان بازی دسته جمعی 'خرمنگل' متشكل از چند نفر به ترتیب در فاصله 1.5 تا 2 متر با انحنای 90 درجه از هم می ایستادند و گروه دیگر به نوبت باید از روی سرشان آنها رد می شدند، بتدریج گروه مدافع ارتفاع زیاد می كردند تا جایی كه فقط سرشان خم بود و پاداش برنده های بازی خرمنگل، سواری بر پشت بازنده ها بود.
همچنین در بازی خرمنگل، تعدادی از افراد با تشكیل یك حلقه اتحاد دور هم گرد می آمدند كه سالار، محافظ خرمن بود و اجازه نمی داد بازیكنان حریف به روی خرمن سوار شوند.
بازی الخترو (alaxtaru) یكی از رایج ترین بازی های مردانه در میان جوانان و حتی پیرمردهای روستایی بوده است كه هنوز هم ادامه دارد و در این بازی بومی و محلی 2 تیم تشكیل می گردد كه هر گروه یك بازیكن به وسط می فرستاد و بازیكن باید یك پای خویش را بالا بگیرد و با تن به حریف بزند تا او را از میدان به در كند.
یكی از بازی های كه در شهركردی ها كه می تواند زمانی بعنوان یك اثر ناملموس این شهر به ثبت بین المللی برسد 'كُشتی مُقلی' بود كه خاستگاه آن گودال چشمه بود و پهلوانان شهركردی در این گود این نوع كشتی را برگزار می كردند.
این نوع كشتی در ایران منحصر به فرد بود و تنها كسانی كه از قدرت بالای دست و پا برخوردار بودند در آن شركت می كردند و 2 كشتی گیر چنان محكم همدیگر را به زمین می زدند كه گرد از زمین بلند می شد.
**جشن خرمن
در آخر فصل برداشت محصول بعضی از كشاورزان آیین های خاصی دارند كه رویكرد آنها هم گرایی و دورهمی بودن است.
برپا كردن كرسی با آتش زغال و چوب افرا، پختن آش كشك و بو دادن گندم و برنج و شاهدانه در فصل بعد از برداشت محصول در میان كشاورزان رایج بوده است.
خواندن قصص قرآنی، نقالی و شاهنامه خوانی، 'اقبال هندوانه ای' و بررسی میزان كشت و برداشت محصول از دیگر برنامه های دورهمی كشاورزان بعد از برداشت محصول است كه هنوز در بعضی از مناطق استان رایج است.
** سرنا و كرنا نوازی
در خیلی از جشن های مردم چهارمحال و بختیاری دو ساز كرنا و سرنا از اهمیت بالایی برخوردار می باشد و این دو ساز به همراه دل پایه همه شادی ها را در این استان تشكیل می دهد.
اگر چه بخشی از موسیقی چهارمحال و بختیاری بخصوص در كوچ پاییزی عشایر حزین است این بخش عمده ای از آنها موسیقی شاد به حساب می آید.
در این بین موسیقی مقامی چهارمحال و بختیاری در سه گونه دهكردی، بختیاری و تركی ریشه دارد كه برخاسته از بطن فرهنگ مردم منطقه است.
موسیقی دهكردی برگرفته از نام قدیم شهركرد مركز چهارمحال و بختیاری است و این گونه از موسیقی ایرانی، منحصر به همین منطقه است و چندان توسعه جغرافیایی نیافته است.
عمده ترین نوای موسیقی دهكردی در گذشته در میان عشایر گله دار این منطقه مرسوم بود و همپای موسیقی بختیاری پیش می رفته است.
موسیقی مقامی منطقه چهارمحالی در بخش های ترك زبان، ریشه موسیقایی قشقایی دارد، ولی موسیقی دهكردی استقلال بشتری نسبت به گونه های موسیقایی این استان دارد.
موسیقی محلی دهكردی در دو دستگاه شوشتر و دشتی از دستگاههای هفتگانه موسیقی مقامی نواخته می گردد و دارای مقام های' حیدر آقا'، 'حیدر آژان'، ' هفشجانی ' و مقام 'دهكردی' است و این مقامها برای موسیقی محلی دهكرد، محدود است.
تفاوت موسیقی بختیاری با دهكردی و تركی قشقایی است این است كه در موسیقی بختیاری گاه رزم هم وجود دارد به گونه ای كه دو ساز سرنا و دهل و كرنا و دهل نوازی یكی از اصلی ترین سازهای موسیقی مقامی بختیاری است.
نوازندگان موسیقی مقامی بختیاری كه سرنا یا كرنا می نوازند را توشمال می نامند كه بیشتر این افراد، موسیقی مقامی را به صورت گوشی فراگرفته اند.
مقام های گاه گریو، شیر علی مردان، آهای گل، مقام سركوهی، برزگری، سحرناز، چوب بازی و نوروزیه در موسیقی بختیاری وجود دارد كه رویكرد مردمشناختی این ایل را نشان داده است.
در موسیقی قشقایی یا تركی چهارمحال و بختیاری دارای مقام های همچون گرایلی وجود دارد ولی این مقام های موسیقی قشقایی هنوز به صورت كامل در این استان معرفی نشده است.
** عروسی بختیاری ها
در ایل بختیاری عروسی سنتی با تزئین سیاهچادر با بافته ای به نام 'شیردنگ ' انجام می گردد كه این شیردنگ ها بافته دست زنان عشایری است و توپ های پشمی رنگی گره زده ای هستند كه در رنگ های مختلف ساخته می گردد.
در روز عروسی همه افراد طایفه و میهمان زیر سیاه چادرها یا به زبان محلی ' بهوم' جمع می شوند و سرنا نوازی، كرنا نوازی، چوب بازی و دستمال بازی از برنامه های این جشن است.
در روز عروسی بعضی از اقوام داماد برای او هدیه های مختلفی از جمع چندین راس گوسفند، فرش دستبافت، پول و اسكناس به همراه می آورند.
برای خانواده عروس هنگام قند شكستن، پارچه های رنگی ابریشمی آورده می گردد و در نهایت در بعضی از طایفه ها هنوز به شكل سنتی عروس و داماد سوار بر اسب دور سیاهچادر اسب سواری می كنند.
به گزارش ال مور به نقل از ایرنا، چهارمحال و بختیاری دارای 9 شهرستان با جمعیتی افزون بر 900 هزار نفر می باشد.
بخشی از بافت چهارمحال و بختیاری را عشایر كوچرو تشكیل می دهند كه این عشایر در فصل سال به خوزستان و یا فارس و بوشهر كوچ می كنند و در فصل بهار به این استان باز می گردند.
2097 / 6197
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات کاربران عزیز ال مور در مورد این پست